III MIEJSCE

Powrót

Anita Kracyła, lat 16

Zarys dziejów kultury żydowskiej w Wielkich Oczach

w okresie międzywojennym

Naród żydowski wywodzący się ze starożytnej Judei, a następnie rozproszony po całym świecie, zachował swe poczucie tożsamości kształtowanej na gruncie wspólnoty, religii, tradycji i obyczajów. Wyznawcy Judaizmu porozrzucani po całym świecie nie wszędzie byli mile widziani, ale dla niektórych z nich "ostoją" okazała się Polska. Handel i stosunki gospodarcze polskich ziem potrzebowały "przewodników", ludzi obrotnych, mądrych, z kapitałem. Żydzi, wygnańcy z Zachodniej Europy, w oczach króla Kazimierza Wielkiego stali się elementem potrzebnym polskiej gospodarce. Kroniki polskie zostały bogato zapisane przez wyznawców judaizmu, jednak te ostatnie karty naszej wspólnej historii polsko-żydowskiej odznaczają się ludzkim nieszczęściem zgotowanym przez wojnę.

Lata 1919 - 1945 to czas wielkiej zmiany dla małego skrawka polskiej ziemi, jakim były Wielkie Oczy położone na południowo-wschodnim krańcu Polski. Wielkie Oczy były wtenczas miasteczkiem podupadłym, wyniszczonym przez I wojnę światową, ale wciąż miejscem gdzie Żydzi stanowili część ludności.

Mówiąc o Żydach nie możemy pominąć rzeczy najważniejszej w ich życiu - religii. Judaizm opiera się na idei jedynego Boga. Dla milionów wierzących na całym świecie owa zasada "jedynego Boga" wyrosła na religii starożytnych Hebrajczyków. Żydzi to naród, którego społeczny i religijny kodeks powstawał w odpowiedzi na wymagania jedynego Boga.

Na miejsce Domu Modlitwy żydowska wielkoocka społeczność wybrała plac przy skrzyżowaniu ulic Kazimierza z Krakowiecką. Na tym terenie powstała Bóżnica, do której przybywali mężczyźni jak i kobiety. W czasie świąt żydowskich można było zobaczyć mężczyzn ubranych w długie ciemne płaszcze i chusty w czarne pasy. Żydówki miały swoje wyznaczone pomieszczenie w Synagodze, było ono o wiele mniejsze niż to, w którym czcili Boga mężczyźni. Kobiety w Bóżnicy miały obowiązek posiadać nakrycie głowy w postaci czarnego koronkowego szala.

Społeczność żydowska w Wielkich Oczach była wspólnotą, ponieważ judaizm czci pewne "drogowskazy", które scalają gminę. Wśród nich są tradycje, które same w sobie są wartościowe, a także są świadectwem wspólnoty duchowej członków gminy. W tradycji żydowskiej grupowa modlitwa jest wyjątkowo ważna. Liczba, złożoność i cel modlitw recytowanych w czasie nabożeństw w synagodze zmienia się w zależności od pory dnia, dnia miesiąca oraz odłamu judaizmu.

Żydzi wielkooccy przestrzegali zasad, więc nabożeństwo gminy składało się z:

Amida, to zbiór pełnych wdzięczności pozdrowień, modlitw chwalących Boga;

Szema, wyznanie wiary;

Publiczne czytanie fragmentów z Tory.

Nabożeństwo prowadzi rabin. Kantor śpiewa i prowadzi śpiew zgromadzonych.

Do najważniejszych uroczystości należą:

Szabat

Szabat "odpoczynek" następuje po sześciu dniach pracy, w zgodzie ze wzmiankowanym w Księdze Rodzaju odpoczynkiem Boga po dziele stworzenia. Dzień ten zaczyna się w piątek o zachodzie słońca i trwa aż do sobotniej nocy. W tym czasie zakazane jest wykonywanie jakichkolwiek prac.

Rosz ha-Szana

To żydowski Nowy Rok, święto które przypada na pierwszy i drugi dzień hebrajskiego miesiąca Tiszri, trwającego mniej więcej od połowy września do połowy października. (Hebrajski kalendarz religijny bazuje na kalendarzu księżycowo-słonecznym).

Jom Kipur

Tego dnia, który następuje krótko po Rosz ha-Szana, praktykujący Żydzi na całym świecie obchodzą Dzień Pojednania.

Sukot

Święto zbiorów, znane jako Święto Namiotów lub Kuczki, trwa osiem dni i na ogół przypada w październiku (według świeckiego kalendarza gregoriańskiego).

Chanuka

Zbiega się ono w czasie z chrześcijańskimi obchodami narodzenia Chrystusa. Znane jako Święto Światła upamiętnia oczyszczenie Świątyni Jerozolimskiej przez Judę Machabeusza po zbeszczeszczeniu jej przez Antiocha IV Epifanesa w II w. p.n.e. Zaczyna się 25 dnia hebrajskiego miesiąca Kislew (trwającego zwykle od początku do połowy grudnia).

Purim

Obchody święta zaczynają się czternastego dnia hebrajskiego miesiąca Adar (zwykle koniec lutego lub początek marca). Purim czci pamięć uwolnienia Żydów perskich od zagłady, jak wspomina się o tym w księdze Estery. Dla Purim charakterystyczne jest wręczanie prezentów oraz szczodrość wobec potrzebujących.

Pascha

To najważniejsze święto, które zaczyna się 15 dnia miesiąca Nisan, upamiętnia wyjście narodu żydowskiego z niewoli egipskiej. W czasie Paschy praktykujący Żydzi powstrzymują się od spożywania pokarmów, które zawierają drożdże. Święto to obchodzi się zwykle pod koniec marca lub na początku kwietnia.

Szawuot (Pięćdziesiątnica)

To święto dziękczynne za pomyślne zbiory i otrzymanie od Boga Tory. Przypada na szósty i siódmy dzień miesiaca Siwan, więc na maj lub czerwiec według kalendarza gregoriańskiego.

Żydowska ceremonia małżeńska znana jest pod nazwą kidduszin (poświęcenie). Uroczystość zaślubin dokonuje się pod baldachimem zwanym chupą. Obejmuje ona też stłuczenie stopą szkła, akt upamiętniający smutny fakt z historii żydowskiej - zniszczenie świątyni jerozolimskiej w 70 r. n.e.

Uroczystości pogrzebowe były odprawiane w wielkiej tajemnicy, tak że miejscowa ludność nie-mojżeszowego wyznania nie wiedziała dużo na temat tego obrzędu.

Jednym z charakterystycznych aspektów judaizmu jest nacisk na szczegółowo opracowany kod zachowań, kod pozostały po starożytnym ludzie.

Edukacja w życiu dzieci żydowskich

Edukacja i studia są ważnym elementem żydowskiego doświadczenia. Księga Przysłów doradza wiernym: "Wdrażaj chłopca w prawidła jego drogi" (22,6).

Dzieci w wieku przedszkolnym, zanim rozpoczęły naukę w publicznej szkole, uczęszczały do "Hajder". Było to miejsce, gdzie uczyły się języka hebrajskiego, poznawały treść Tory, oswajały się z tradycją żydowską. "Hajder" mieściły się w domach prywatnych.

Różnice między dziećmi polskimi a żydowskimi w środowisku szkolnym nie istniały. W "twardej" rzeczywistości ubogiej ludności Wielkich Oczu dla dzieci liczyło się to, aby mieć jak najwięcej przyjaciół, osób do zabawy, na którą niestety uczniowie nie mieli dużo czasu. Żydowskie dziewczęta były takie same jak polskie nastolatki. Wiele dziewczynek mojżeszowego wyznania nosiło imiona: Basia, Zosia. Spotykało się też Estera, Judyta, Rywcia.

Szkoła w Wielkich Oczach znajdowała się niedaleko Kościoła. Na lekcje w języku polskim uczęszczała "cała mozaika kulturowa", czyli Żydzi, Polacy, Ukraińcy.

Zasady odżywiania

Specyficzne zasady odżywiania służyły określonemu celowi, zapewniały Izraelitom zdrowie i dobre samopoczucie i służyły jako jeszcze jeden przykład spełniania obietnic złożonych przez Boga swojemu ludowi. Rytualna czystość i unikanie nieczystych zwierząt jest bardzo ważne w tradycji żydowskiej. Pojęcie "koszerność" odnosi się do tego, co jest w zgodzie z ustanowionymi zasadami żydowskiego rytuału, typowego pożywienia i jego przygotowywania. Koszerne mięso pochodzi od zwierząt zarówno przeżuwających, jak i parzystokopytnych, zabitych zgodnie ze szczególną procedurą rzeźnicką. Koszerne mięso musi zostać przygotowane w taki sposób, aby nie pozostały ślady krwi. Owoce morza uznane są za koszerne, jeśli mają oskrzela lub płetwy. Drób jest koszerny, jeżeli został zabity i przygotowany tak jak mięso. Reguły koszernego odżywiania zakazują spożywania produktów mlecznych w czasie, tuż przed, albo tuż po posiłkach zawierających mięso. Do przygotowywania mlecznych i niemlecznych posiłków są wymagane osobne gotowanie oraz specjalne naczynia. W czasie Szabatu Żydzi nie pracowali, dlatego katolicy przychodzili do ich domostw i zajmowali się gospodarstwem, np. rozpalali ogień w piecu.

Domostwa żydowskie

Mieszkania Żydów nie różniły się niczym od polskich mieszkań. Urządzone były w granicach możliwości finansowych gospodarza. Można było wsród tych domowych przedmiotów zauważyć religijne rzeczy, np. menory (świecznik) używane w czasie święta Chanuka. Przy drzwiach głównych na framudze na ukos widniała listwa metalowa. Kryła ona pod spodem kartę z dziesięciorgiem przykazań. Obowiązkiem Żyda podczas przekraczania progu mieszkania było dotknięcie tej metalowej blaszki. Żydzi nie przykładali dużej wagi do rolnictwa i ogrodnictwa. W ich zagrodach rzadko można było spotkać ogródki.

Ubiór

Większość Żydów w Wielkich oczach była z odłamu ortodoksyjnego. Podchodzili do wiary w sposób zgodny z literą, fundamentalistyczny. Żydzi nosili nakrycie głowy zwane jarmułką, a także kapelusz i czarny płaszcz. Młode Żydówki ubierały się jak polskie kobiety, natomiast starsze różniło to, że nosiły peruki.

Handel

Wyznawcy judaizmu w Wielkich Oczach jako swoje źródło utrzymania przyjęli handel. Pracowali jako krawcy, sprzedawcy, byli zatrudnieni również w gorzelniach i we dworach pełnili funkcje np. zarządców. Polacy byli ich klientami. Świadczy o tym fakt, że w "wielkoockiej gwarze" można się doszukać wielu zdrobnień nazwisk żydowskich, np.: Alper, Urim, Sens, Nuta, Suchy, Szmul. Takimi określeniami posługiwali się Polacy między sobą mówiąc o interesach z Żydami.

Wśród większości polskiej byli ludzie, którzy uważali, że dla Żydów w interesach pojęcia uczciwości i "czystej" rywalizacji są obce. Aby móc jak najdokładniej omówić domenę wielkoockich Żydów musimy spojrzeć z punktu widzenia jednostki. Każdy jest inny, tak samo w wielkoockiej społeczności żydowskiej każdy kupiec był inny.

Wojna

Zdecydowanie antysemickie, nazistowskie Niemcy Hitlera prowadziły na terenie Europy politykę brutalnej, systematycznej eksterminacji. Nazistowskiej pożodze towarzyszyło ludobójstwo, które pociągnęło za sobą śmierć milionów Żydów i równie wielką liczbę zamordowanych przedstawicieli innych narodów. Holocaust nie ominął Wielkich Oczu. Wojna zmieniła tę wieś w miejscowość, w której po Żydach została już tylko Bóżnica i wspomnienia starszych ludzi.

Powrót